Sjølv er eg ein interessert språkbrukar, men utan spesialkunnskapar i
emnet. Eg skriv derfor ikkje noko svar i KK, men vil gjerne lufte
synspunkta mine på KK-forum, sidan KJ følgjer med her. Etter mi meining
sviktar argumentasjonen hans, og konklusjonen blir hengande i lause
lufta.
Talespråk
---------
KJ nemner nokre eksempel på enkle og kompliserte talespråk, og refererer
det synspunktet at dei første er betre og lettare å lære enn dei siste.
Dette synspunktet kallar han meiningslaust, fordi:
"...vi vet at 'normalt utrustede' barn som vokser opp i samfunn med det
ene eller det andre språket, på et visst alderstrinn lærer hvert sitt
språk like lett, uansett forskjellene i språkenes oppbygning."
Dette ekstrapolerer KJ til skriftspråka. Tankegangen hans kan
oppsummerast slik:
1) Somme talespråk er meir kompliserte enn andre
2) Alle er likevel like lette å lære frå barnsbein av
3) Det må vere likeeins for skriftspråka.
Dei to første påstandane ser diskutable ut for meg, men dersom dette
verkeleg er noko "vi (altså språkforskarane) vet", så skal eg la dei
liggje. Den tredje, derimot, er dårleg underbygd, og den vil eg ta opp
her.
Skriftspråk
-----------
Ungar lærer skriftspråk nokre år seinare enn talespråk. Eventuelle
mekanismar i spebarnstida som gjer at eit komplisert formverk glir like
lett inn som eit enkelt, treng ikkje å verke lenger. Det er rimeleg å
tru at skriftspråk blir som andre ferdigheiter ein skal lære: ein må
slite meir dess meir komplisert og fremmendt det er.
KJ prøver å vise at det ikkje er slik, men argumentasjonen hans peikar
faktisk motsett av det han ønskjer. Han skriv at utbreiinga av
skrivekunsten i ulike språksamfunn
"...er sosialt (eller skal vi si økologisk) betinget: Det er ganske
enkelt av betydning for overlevelsen av og i disse samfunnene at
medlemmene i stor utstrekning behersker disse ferdighetene..."
Men ikkje alle lærer det, og ikkje alle treng å lære det:
"De som er blitt satt til å lære (skrive-)kunsten, om de gjennom tidene
har vært mange eller få, har faktisk lært seg den, uansett system."
Mange eller få, ja. I tider då det ikkje var viktig for samfunnet at
mange kunne skrive, var det eit fåtal, og sannsynlegvis ikkje noko
tilfeldig utval, som lærte seg det. Det var ikkje noko problem at
skriftspråket var komplisert, snarare ein fordel for dei som meistra
det, for dess færre dei var, dess høgare kunne dei halde prisane. Når
skriftspråket (også det dansk-norske) vart fullt av q-ar, w-ar og stumme
konsonantar, var det kanskje ikkje berre fordi skrivarane fekk betalt
pr. side, men også fordi dei ikkje ville ha for mange konkurrentar?
Eit talespråk som får utvikle seg naturleg, blir akkurat så komplisert
som det passar brukarane, dvs. alle normalt utrusta menneske i
språksamfunnet. Dersom det blir for komplisert, vil ein del av brukarane
falle av lasset, og då fungerer ikkje språket lenger slik det skal. (Det
kan sjølvsagt fungere innafor fagmiljø eller som gruppesjargong.)
Kanskje det same kan seiast om skriftspråka, men dei har historisk sett
langt færre brukarar. Det er først i moderne tid, når "alle" skal lære å
lese og skrive, at skriftspråk som er kompliserte og ulike talemålet,
skaper problem.
Noko av problemet med f.eks. engelsk er at like lydar gjerne skrivst på
ulik måte. Eit kjent eksempel (eg hugsar ikkje kven som kom med det) er
ordet "fish". Skriv f som f-lyden i "tough", i som i-lyden i "women" og
sh som sh-lyden i "nation", og vips: "fish" kan skrivast "ghoti". Ikkje
berre milliardar av vaksne over heile jorda strir med dette. Det må også
vere eit problem for dei ungane som har engelsk som førstespråk.
KJ nemner at alle normalt utrusta ungar lærer å skrive, og meiner det er
uråd å vite kor mykje tid og krefter dei bruker i det eine
språksamfunnet samanlikna med det andre. Tja... det går vel an å finne
ut om alle lærer det like godt? Har nokon samanlikna
skrivefeil-prosenten blant finnar (som KJ opplyser har eit enkelt
skriftspråk) og engelskmenn? Kan det tenkjast at finske ungar rekk å
lære meir av andre fag (f.eks. andre språk) samanlikna med engelske?
Kan skriftreformer løyse problema?
----------------------------------
KJ nemner ein del skriftreformer som han meiner var halvhjarta og ikkje
gjorde noka nytte, men han fortel ikkje kvifor det gjekk slik. Var det
f.eks. på grunn av motstand frå ein overklasse og eit byråkrati som
helst ville ha skrivekunsten for seg sjølv?
KJ ser ut til å meine at skriftspråka faktisk er stabile: "det grenser
til det utenkelige at vi skulle holde på i hundrevis og tusenvis av år
med å bruke dem, hvis de faktisk var beheftet med store feil og
mangler." Han etterlyser ei djuptgåande språkreform i Storbritannia og
andre engelskspråklege land. Det står nok mykje att å gjere der, men
engelsk har jo endra seg! Er det lenge sidan KJ har sett i ein gammal
engelsk bibel? "Thou who art i Heaven..." :-)
KJ nemner ikkje den store reforma i Kina for nokre år sidan. Det
kinesiske skriftspråket inneheldt frå før 50.000 teikn, som svært få
greidde å lære seg. Talet på teikn vart derfor skore drastisk ned. Om
dette var vellykka, veit ikkje eg, men kanskje KJ eller andre kan
opplyse om det?
Derimot er KJ innom språkreformene i Noreg, og meiner dei har vore
drivne av nasjonsbygging. Det kan det vel vere noko rett i, men det kan
ikkje vere heile forklåringa. Reformatorane må også ha tenkt (sjølv om
KJ meiner dei tok feil) at det var viktig å gjere skriftspråket meir
likt det norske talemålet, for at det skulle vere enklare å lære.
Om dei lykkast, har vi som kjent krangla om lenge i dette landet. Det er
ikkje berre eit spørsmål om lydar, som KJ nemner, men om å representere
mange dialektar med ulik uttale og ulik grammatikk i eitt skriftspråk.
Det var livsverket til Ivar Aasen og etterfølgjarane hans, og dei hadde
stor suksess fram til tilbakeslaget med høgrebølgja i femtiåra.
Bokmålsfolket har aldri prøvd på noko slikt, dei nøgde seg med å
fornorske dansken og undertrykkje dialektane.
Ein slags parallell til skriftspråk kan vi finne i bruken av
datamaskinar. I førstninga var det svært komplisert, berre noko for høgt
utdanna ekspertar. Etter kvart som datamaskinane vart utbreidde på
kontora, i industrien og no sist i heimane, vart det meir og meir viktig
å forenkle bruken. Peik-og-klikk kom i staden for kryptiske kommandoar.
Det er vanskeleg å nekte for at dette har vore vellykka, i den forstand
at kven som helst no kan bruke ein datamaskin til noko fornuftig.
Talemålsfjernt språk
--------------------
Hovudideen til KJ er at "det ikke spiller noen vesentlig rolle for
anvendeligheten av et skriftspråk om det er lydnært eller talemålsnært
eller ikke." Eg meiner han tek feil.
Sett at vi tilfører skriftspråket eit nytt element som ikkje finst i
talemålet, f.eks. ei anna grammatisk form. Fransk har passé simple, ei
fortidsform av verb som ikkje blir nytta i daglegtale, berre i
litteratur og formelt talemål. Ho tilfører språket svært lite av
presisjon, men gjer det meir uoversiktleg og komplisert. Franske ungar
må jo lære denne forma, og eg veit ikkje korleis dei gjer det i skulen,
men det må jo koste dei noko ekstra.
Ein kan også dra dette vidare. Dersom det ikkje betyr noko at
skriftspråket er nært talemålet, kvifor kan vi ikkje like godt bruke eit
anna skriftspråk? Kva med engelsk - er det like bra for oss
norsktalande? Eller samisk? Kinesisk?
Lars Staurset