Verdt å lese, av og om kriminologen / sosiologen Nils Christie.
(Se under.) Fra Dag og Tid nr. 36, 7. september 2000:
http://www.dagogtid.no/arkiv/2000/36/tomann
Like lesverdig, men dessverre ikke lagt i veven (ennå?), er
DT's uhyggelige "cover story" om nedsmeltinga av pol-isen.
Men Roald Helgheims mediekritiske "Nyhende av verdi" er her:
http://www.dagogtid.no/arkiv/2000/36/roald
God lesning. God søndag.
Bjarne Nærum
-----------------------------------------------
På tomannshand:
Død, pine - og pengemakt
“Det er neppe sunt å røke. Det gjelder også stoffer fra hampeplanten. Men det er heller ikke sunt å være fange. Det foreligger så vidt vites ikke dokumentasjon av død som følge av bruk av cannabis, og dokumentasjon av andre skader er også svak. Men det foreligger omfattende dokumentasjon av skadevirkningene ved fengselsopphold. Narkotikakrigen er den viktigste årsak til økningen i fangetall innen en rekke industrisamfunn”.
Tekst og foto: Johan Brox
Dette skriv Nils Christie i føreordet til ei bok av Jan Bojer Vindheim som snart kjem ut, med tittelen "Inn i hampen", ein biografi for ein gammal nyttevekst som blei ein ny nytevekst. Og kriminalisert. Men Nils Christie er ingen 72 år gammal hasjprofet. Det er ikkje dei kjemiske eigenskapane til hampeplanten som får den leiande kriminologen i landet til å introdusera den vesle boka. Christie er oppteken av kor sterkt planten verkar - ikkje på brukarane, men på herskarane.
Medan dette intervjuet går føre seg, er president Bill Clinton på veg heim i Air Force One-flyet. Han ha vore ein snartur i Colombia. Der han han donert 60 kamphelikopter til høgresida i den colombianske borgarkrigen mot narkotika.
Just say NO.
Medan verda tek eitt steg fram og to attende, kan ikkje Nils Christie nøya seg med å skriva føreord i bøkene til andre. Difor har han nett levert oppdatert manus til tredje utgåva på norsk av standardverket Kriminalitetskontroll som industri, som til no er ute på ti språk. Då Christie skreiv fyrsteutgåva i 1985, var det 482 fangar per 100.000 innbyggjarar i USA. Det var eit vanvittig høgt tal - som Christie måtte til Sovjet for å finna make til. Sidan har kurva over fangetal i Russland flata ut, medan ho i fridomens eige heimland USA skyt rett til himmels.
I første utgåva sette Christie eit spørjeteikn etter undertittelen “Mot GULAG, vestlig type”. Det treng han ikkje lenger.
- Eg burde sett ropeteikn, seier han.
I boka forklarer Nils Christie kvifor USA er ein særs dårleg modell for resten av verda. Eigentleg treng han berre to tal:
129
709
Det fyrste er fangetalet per 100.000 innbyggjarar i Kanada 1999. Det andre er fangetalet for nabolandet USA. Kanada er på dei fleste område likt USA. Men når det gjeld strafferetten, skil dei altså lag. Difor er Nils Christie særs glad i Kanada, som så lenge har halde stand mot barbariet i sør. Og kanadiarane er meir enn glade for at Christie spreier nettopp den bodskapen i skrift på så mange språk som råd er. I Noreg er til samanlikning fangetalet (per 100.000 innbyggarar) 56, om lag som i dei andre skandinaviske landa. I Kanada er det to gonger høgare. I USA er det 13 gonger høgare.
- Fangetala gjer det vanskeleg å ta på alvor dei mange initiativa for betring av menneskerettane som USA elles tek rundt om i verda. USA held to millionar eigne innbyggjarar i bur og fire millionar til under streng kontroll utanfor murane.
Dei fleste fangane i USA er unge menn. Og trass i at afro-amerikanarane berre utgjer 13 prosent av folketalet utanfor murane, utgjer dei 50 prosent innafor. I somme statar er annankvar afro-amerikansk storbyungdom i fengsel eller på anna vis under strafferettsleg kontroll.
- Ironien er påtrengjande, seier Christie.
- Slaveriet blei oppheva, dei svarte var frie til å reisa. Dei reiste nordover, blei lønsarbeidarar, før dei blei arbeidslause. Så blei dei lovbrytarar, arresterte og sette i fengsel nord i staten New York.
- I sju delstatar i USA har kvar fjerde afro-amerikanar mist røysteretten - ofte for bagatellar som butikktjuveri eller for å ha blitt tatt med nokre gram marihuana.
Christie er ikkje åleine om å få assosiasjonar til Tyskland i mellomkrigstida. Forskarane Linda Evans og Eve Goldberg sa det slik i ei gransking av straffebusinessen i fjor: “Ein arbeidar som ein gong tente åtte dollar i timen, misser jobben når bedrifta flaggar ut til Thailand, der arbeidarane berre får to dollar dagen. Arbeidslaus og framandgjort, blir han involvert i narkotikaøkonomien. Han blir arrestert, sett i fengsel og i straffarbeid. Den nye løna er 22 cent i timen. Ringen er slutta. Einaste vinnaren er storindustrien. For storindustrien er fengsla i USA ei gullgruve. Inge streikar, inga fagforeining organiserer arbeidsstokken, der er inga arbeidsgjevaravgift”.
Dei som åtvarer mot dei sosiale verknader denne businessen har og får, møter sterke krefter som har økonomisk interesse i at Gulag-utviklinga held fram, støtta av politikarar som vil visa veljarane at dei ikkje er “soft on crime” og narkotika, slik dei før måtte koma i forkjøpet eventuelle skuldingar om å vera “soft on communism”. Den ytre fienden er borte. Våpna blir retta mot den indre fienden, som er den gode fienden.
Det er difor lite som tyder på at USA kjem til å endra strafferettspraksis i kanadisk og europeisk lei. Tyngdekrafta trugar tvert om med å dra mindre nasjonar ned på usa’sk og russisk nivå. Christie føljer i sær strafferettsutviklinga i dei tidlegare sovjetrepublikkane i Baltikum. Fangetala i Estland (320), Litauen (355) og Latvia (410) syner at dei baltiske landa framleis ikkje har funne ein ny modell. Christie vil sjå til at dei skandinaviske - og især finske - impulsane får fotfeste i Baltikum.
Ikkje berre blir dei unyttige underklassane nøytraliserte i fengsla. Fangar er òg billig arbeidskraft, særleg når dei reproduserer seg ved å laga modular til nye fengsel. I tillegg er dei konsumentar av varer og tenester. Distrikt i USA som har mist arbeidsplassar i tungindustri og gruvedrift, kjempar om å kara til seg nye fengsel - som gjev tusentals trygge og varige arbeidsplassar. Straff er ei leiande vekstnæring på bygda i USA.
- Let me oss i Noreg påverka av den blømande kriminalitetskrontroll-industrien i USA?
- USA er modell på så mange område, slik Tyskland var i mellomkrigstida. Det er ikkje lenge sidan justiskomiteen på Stortinget drog til New York for å sjå nærare på “null-toleranse” for lovbrot og lovbrytarar.
- Politikarar som elles ikkje har noko stort tema, blir lett freista til å hoppa på krimkarusellen. Men eg trur dei færraste hjå oss har det som mål å styra underklassane med strafferettsvesenet, slik USA og Russland langt på veg gjer. Det kan ikkje sameinast med samfunnsforma i dei nordiske landa. Strafferetten i Finland var tidlegare påverka av Sovjetunionen, med urimeleg høge fangetal i høve til Sverige, Noreg og Danmark. Når finnane no har fått fangetala ned, ser dei det som eit framsteg.
- Er strafferettspraksisen knytt til den økonomiske utviklinga?
- Når Noreg slepper økonomien fri, får me større klasseskilnader og større uvisse mellom folk. Nokre får meir å forsvara, andre har mindre å missa. Det påverkar strafferetten. I ei rekkje industriland ser me dessutan at kriminalpolitikken blir avprofesjonalisert. Dei folkevalde amatørane tek over arenaen. Det er det òg tendensar til her i landet. Før minnest eg at stortingsrepresentantane skydde justiskomiteen, dei ville heller stella med viktige ting som samferdsle. No er det motsett. Få er opptekne av samferdsle, og di fleire av justis.
Og alle er opptekne av pengar. Somme vil ta av oljepengane for å senka skattane, men Nils Christie meiner me bør gjera motsett. Rikdom bør skattleggjast knallhardt.
- Rikdom har blitt uttrykk for kvalitet også her. Lottorekka er del av nyhetssendingane på statskanalen...
- Det er typisk i ein fattigdomskultur.
- I verdas rikaste land?
- Fattigdom er relativ. Når nokon brått blir rike, blir andre fattige, slår kriminologen fast.
Nils Christie er oppteken av alternativ til strafferetten. - Om du no fann på å rasera kontoret mitt, men sidan angra og ville erstatta skadane. Og dersom eg kunne tilgje deg - kva skal me med strafferett og riksadvokat?
No kan det vel henda at riksadvokaten sjølv kan ha hatt lyst til å rasera kontoret til Cristie. Men kriminologen ønskjer ikkje bli heilt kvitt riksadvokaten og strafferetten.
- Ikkje alle offer kan og vil tilgje, og det er ikkje alle lovbrytarar som kan eller vil be om tilgjeving. Poenget er at straff må vera den siste utvegen - ikkje den einaste.
- Finst det fungerande alternativ til fengselsstraff for grove brotsverk? Bortsett frå dødsstraff?
- Ja, kanadiske indianarar har til dømes sirkelprosessar, som eg meiner er ein god måte å møta uønskte handlingar på. Alle som har interesse i ei sak, tar del i sirkelprosessane. Ei kvit fjør vandrar frå hand til hand. Den som held fjøra, har ordet.
- I eit tilfelle, var det ein ungdom som hadde drepe. Fjøra gjekk seint rundt, “det som tek tid, må få tid”, sa domaren, medan folk talte godt og grundig for eller mot ungdomen og det han hadde gjort. Etter framlegg frå nokre i sirkelen enda prosessen at ungdomen skulle forvisast i eit år, til ei aude øy utanfor kysten. Guten reiste og kom att som ein dyktig og akta fangstmann.
- Finst det i det norske embetsverket folk som deler synet ditt?
- Det er i alle fall mange som ser vanskane med å ha stadig fleire folk i fengsel. Politidirektør Ingelin Killengren har til dømes eit balansert syn. Det har òg sjefen for det norske fengselsvesenet, Erik Lund-Isaksen. Dei veit kor skoen trykkjer.
- Det er om lag 2.400 fangar i norske fengsel. Kor mange meiner du det burde vore?
- Det veit eg ikkje. Den gamle svenske justisministeren, Lennart Geijer, meinte 500 fangar fekk vera nok i eit land som Sverige. Han var ein god minimalist.
Å vera i fengsel er farlegare enn å røyka nær sagt kva det skal vera, og burde sjølvsagt vore forbode. Det gjeld især i Russland, går det fram av ein nyskrive kapittel i siste boka til Nils Christie.
Av ein million russiske fangar, har kvar tiande tuberkulose. Hjå 30.000 fangar er sjukdomen i tillegg multiresistent. Det tyder at fengselet ikkje har noka behandling å gje mot denne svært smittsame bakterien. 10.000 fangar som - tross alt - kvart år overlever fengselsstraffa, spreier sjukdomen utanfor murane. På denne måten kan Russland i ein tiårs-periode kan har produsert heile to millionar berarar av multiresistent tuber-kulose.
- Denne utviklinga er det store skåret i gleda over at Russland gav opp dødsstraffa mot å få plass i Europarådet. No blir ingen fangar avretta i Russland. Dei berre døyr.
- Det er forresten synd at ikkje USA òg søkjer medlemskap i Europarådet. Då måtte også dei gje opp dødsstraffa, legg Nils Christie til.
--------------------------
This archive was generated by hypermail 2b29 : Thu Sep 28 2000 - 11:01:23 MET DST