Se også
http://www.attac.org/nor/index.html
Trond,
liste-adm.
********************************
Valutahandel og økonomisk demokrati
av Vidar Rekve
Året er 1992. Ein einsleg valutahandlar, den mangslungne finansmannen
George Soros, sel britiske pund til ein verdi av 10 milliardar
amerikanske dollar. Pundet blir pressa mot ei devaluering. Uroa som
følgjer, bidreg til at EU-landa gir opp fastkurssamarbeidet året etter.
Månaden er desember 1994. Den meksikanske sentralbanken ser botnen av
valutareservane sine etter fåfengde støttekjøp for å motverka
kapitalflukt og verknader av spekulasjon mot pesoen. Handelspartnaren
USA og Pengefondet (IMF) står for redningsoperasjonen. Prislapp: over 50
milliardar dollar. Den økonomiske og sosiale krisa som følgjer er hard,
med ein million fleire arbeidslause (1993-1996) og sterk nedgang i
reallønene.
Dagen er 2. juli 1997. Thailand devaluerer bahten, som ramlar vidare
nedover. Uroa spreier seg umiddelbart til finansmarknadene i andre land
i Søraust-Asia. Fleire av dei store industriselskapa blir knuste under
vekta av auka gjeld og dyrare import. Hundretusenvis av arbeidstakarar
misser levebrødet over natta.
Ein samnemnar for desse hendingane er innslaget av valutaspekulasjon.
Valutaspekulasjon er kortsiktig handel med valuta for å profitera på
(ofte provoserte) endringar i valutakursane. I 1992 tente til dømes
George Soros - på éin dag - heile 1 milliard dollar på raidet mot
pundet. Spekulative transaksjonar er gjerne sterkt fokuserte: få
valutaer, stort volum, rask fullføring.
I teorien vil verdien av ein valuta generelt vera bestemd av
underliggjande økonomiske forhold (rentenivå, betalingsbalansen i
utanriksrekneskapen, spare- og investeringsratar m.m.) For kortare
tidsrom vil likevel kursen ofte bli påverka av kjøp og sal av valuta.
Som ein såg det i Mexico, er slike "korte tidsrom" meir enn lange nok
til at valutarørslene kan tømma statlege reservar og senda
hundretusenvis av menneske ut i arbeidsløyse og sosial nød. Det er
likevel verdt å minna om at valutahandel allment ikkje føreset ekstreme
situasjonar. Oftast vil ein utnytta og eventuelt forsterka mindre
betydelege kursvariasjonar. Fortenesta på valutamarknaden kan likevel
bli større enn for ei alternativ plassering av kapitalen i det same
tidsrommet. Dette er sjølve drivkrafta i spekulasjonen.
Utviklinga i den globale valutahandelen byr på svimlande tal. Medan det
blei handla for beskjedne 18 milliardar dollar dagleg i byrjinga av
1970-åra, blei det i 1995, ifølgje tal frå Den internasjonale
oppgjersbanken (BIS) i Basel, handla valuta for rundt 1300 milliardar
dollar kvar dag. Til samanlikning hadde den internasjonale handelen med
varer og tenester i 1995 ein samla verdi på 4300 milliardar dollar - for
heile året.
Rask vekst er berre eitt av draga ved utviklinga i valutamarknadene. Eit
anna er at handelen no skjer elektronisk, slik at store beløp kan
flyttast på ein augneblink. Den aukande geografiske konsentrasjonen er
påfallande, med Storbritannia, USA og Japan som stadig viktigare
marknadsplassar. I tillegg ser ein større innslag av finansielle
instrument som opsjonar, terminhandel og valutabyteavtalar, som på
lengre sikt kan erstatta mykje av kontanthandelen.
Tala frå BIS indikerer at handelen med varer og tenester ikkje kan
forklara det store omfanget av valutahandel. Overslag tyder på at ikkje
meir enn rundt 18 % av all valutahandel er knytt til handel med varer
eller tenester. I denne kategorien finn vi for det meste såkalla
einvegs-transaksjonar. Det kan vera flyselskapet som har skrive kontrakt
om betaling ved leveranse av fly, og som på førehand sikrar seg den
aktuelle valutaen for å unngå å bli straffa av ei kursendring. Slike
transaksjonar er ein føresetnad for ein effektiv verdshandel.
Det meste av valutahandelen (om lag 80 %) har imidlertid ein heilt annan
karakter. Denne handelen omfattar tovegs-transaksjonar som blir utførte
i eit tidsrom på sju dagar eller kortare, ofte berre éin dag. Slik
handel skjer stort sett mellom bankar og andre finansinstitusjonar. Det
er altså desse som har mest å tapa på ei innskrenking av delar av
valutahandelen.
Forslag om slik innskrenking er blitt lanserte. Det mest kjende kom frå
den amerikanske økonomen James Tobin så tidleg som i 1972. Tobins
utgangspunkt er at ei internasjonal avgift på valutatransaksjonar vil
redusera spekulasjonen og dermed presset han øver på valutakursane.
Dette skjer fordi fortenesta blir kraftig redusert for kortsiktige
tovegs transaksjonar, der det må betalast avgift to gonger for den same
kapitalen. Valutaene ville bli stabiliserte ved at dei i større grad
ville reflektera underliggjande forhold i dei nasjonale økonomiane,
ikkje brå rørsler på valutamarknadene.
Tobin såg dessutan på eit slikt vern mot den potensielt øydeleggjande
krafta i den internasjonale valutahandelen som eit bidrag til å gi
statane tilbake eit minstemål av fridom i den økonomiske politikken.
Valutaspekulantar skulle ikkje ha rett til å tvinga landa til å føra ein
finans- og pengepolitikk det politiske fleirtalet ikkje ønskte.
Tobin tenkte seg ei svært beskjeden transaksjonsavgift. Avgifta måtte
vera så låg at valutahandel knytt til handel med varer og tenester ikkje
leid skade, og høg nok til at fortenesta i tovegs handel med valuta blei
kraftig redusert. Fordi avgifta skulle knytast til dei enkelte
transaksjonane, ville kortsiktig tovegs handel med mange transaksjonar
bli hardare ramma enn annan valutahandel.
Mange som har vurdert Tobins idé, har teke utgangspunkt i ei avgift på
0,1 % per transaksjon. Ein bank som flyttar 10 millionar dollar fram og
tilbake, må altså ut med rundt 10.000 dollar x 2, altså 20.000 dollar.
Slike innhogg i fortenesta gjer handelen mindre attraktiv.
Med volumet og transaksjonshyppigheita ein har i dag, ville ei avgift på
0,1 % på alle valutatransaksjonar internasjonalt gi inntekter på rundt
160 milliardar dollar årleg. Inntektene ville rett nok gå drastisk ned
dersom avgifta verka etter føresetnadene og bremsa den kortsiktige
valutahandelen.
Motstanden mot ei slik avgift er grovt sett av tre typar: økonomisk,
ideologisk og "praktisk". Motstanden frå bankar og andre
finansinstitusjonar er sjølvsagt økonomisk motivert. Den ideologiske
motstanden ser på valutahandel allment som ein fundamental økonomisk
fridom i dei liberaliserte kapitalmarknadene. Motstanden på praktisk
grunnlag er mindre eintydig. Her finn vi alt frå politiske parti som kan
støtta ei slik avgift i prinsippet, men som ikkje reknar det som
realistisk å få gjennomført eit slikt tiltak internasjonalt, til dei som
er samde i at spekulasjonen må avgrensast, men meiner at Tobin-avgifta
ikkje vil vera effektiv.
Ironisk nok er Pengefondet, som Tobin tenkte skulle spela ei viktig
samordningsrolle, blant dei sterkaste motstandarane. Som andre
internasjonale økonomiske organisasjonar har fondet målsetjingar som i
slike spørsmål dreg i ulike retningar. På den eine sida skal det sikra
fri handel og frie kapitalrørsler, på den andre sida har det monetær og
økonomisk stabilitet i medlemslanda som mål. I Pengefondet har vegen til
valutastabilitet ikkje vore internasjonale reguleringar, men oftast
"budsjettdisiplin".
Tilhengjarar av Tobin-avgifta vil hevda at motstanden ofte speglar
politikkens knefall for spekulasjonslogikken. Denne logikken består i at
valutaspekulasjonen 1) for det første er ei lovleg verksemd, 2) nok gir
utslag på kursane, men at dette skjer fordi landa det gjeld fører ein
uheldig økonomisk politikk, 3) er nyttig som signal til landa om at
endringar i t.d. budsjettpolitikken og pengepolitikken er nødvendige.
Det politiske knefallet består i at regjeringane og dei internasjonale
samarbeidsorgana bruker reaksjonane i finansmarknadene som den einaste
målestokken for kva som er rett økonomisk politikk. Det som dermed aldri
kan globaliserast, er retten til å føra ein alternativ politikk.
Den veksande interessa for Tobin-avgifta i 1990-åra har dels samanheng
med sjokkbølgjene i finansmarknadene. I tillegg har mange har fått auga
opp for det store inntektspotensialet avgifta har, og kva dette
tilskotet kan bety t.d. for kampen mot fattigdom verda over. Innanfor
Dei sameinte nasjonane har UNDP, UNESCO og ILO støtta ei avgift av denne
typen. Tilslutning har òg komme frå framståande leiarar, som førre
presidenten i EU-kommisjonen, Jacques Delors, og tidlegare
generalsekretær i SN, Boutros Boutros-Ghali. Ein enquete som blei utført
for foreininga ATTAC på vårparten i år, viser betydeleg og i enkelte
tilfelle nær tverrpolitisk støtte frå parti verda over.
I Norden er Tobin-avgifta stadig på sakskartet til dei
sosialdemokratiske partia. Utsegner frå norske parti, og synspunkt som
tidlegare er komne fram i Stortinget, kan tyda på at det no er politisk
fleirtal i Noreg for ei slik avgift.
Praktiske hinder for Tobin-avgifta finst. Somme land kan velja å stå
utanfor ein bindande internasjonal avtale. Handelen kan ta omvegar for å
unngå avgifta. Og dersom avgifta blir sett til 0,1 %, vil det framleis
finnast svært lukrative operasjonar, slik som t.d. gevinsten etter
raidet mot pundet i 1992 viste. Den politiske motstanden i dei
økonomiske stormaktene, som mellom anna hindra at avgifta kom på
sakskartet på G7-møtet i 1995, er likevel det største hinderet.
Klarsyn på korleis dei nasjonale økonomiane er truga av valutahandelen,
kan komma frå dei som kjenner valutamarknadene best. I eit intervju i
Der Spiegel i 1996 uttalte finansmannen George Soros (mi omsetjing):
"Dersom ein mann som meg kan tyna ein valuta, så er det fordi eitt eller
anna i systemet er perverst." Tobin-avgifta er eit framlegg til eit
mindre perverst system. Eit system som gir økonomiane eit minstemål av
vern og det økonomiske demokratiet ein sjanse.